Had Kaïn (Genesis 4) werkelijk gedacht, dat je de dingen moet doen om waardering te ontvangen? Ik weet: de vraag past niet op de tekst. Die zwijgt over intenties, bedoelingen en verwachtingen. De Bijbelse geschriften zwijgen daar altijd over, eigenlijk. Over intenties. Als een uitnodigend zwijgen aan de lezer: wat zijn diens bedoelingen? Hoe ziet die de wereld?
Onze kinderen krijgen vaak deze les: dat je presteert (dat je móet presteren in het leven) om een waardering te ontvangen. Ik heb het altijd eigenaardig gevonden dat de zandtafel in groep 1 en 2 nog volop dienst doet, maar daarna volledig wordt uitgebannen. De CITO komt er voor in de plaats.
Het is idioot, natuurlijk, om ook maar te suggeréren dat we kinderen tot moordenaars opvoeden. Daar gaat het niet om. We versterken wel, zonder ophouden en met een door het leven heen groeiende overmacht, onze menselijke onzekerheid, of we wel voldoen. En onze menselijke neiging om onszelf te vergelijken met anderen. We versterken wel onze neiging te werken om gezien te worden. En we leren het fröbelen af: doen omdat het doen leuk is, of waardevol in zichzelf, of niets dient behalve het plezier.
Er ligt gelijk die eis: is het wel goed genoeg, stelt het wel iets voor?
Maar wie vroeg, dat het iets voor moest stellen?
We doden dus wel iets: een deel van onszelf. De zachte, de onnadrukkelijke. De speelse, de vanzelfsprekende. Abel betekent: “damp”, of ‘de kwetsbare’. In de ogen van Kaïn betekent zijn naam: “die niks waard is”.
Wij zijn pas wat waard, denken we, als we gezien worden. Als we net iets meer gezien worden dan de ander. Wij voldoen aan de nooit gestelde eis. Wij kunnen het goed. Beter dan jij. In elk geval wil ik die indruk graag wekken: dat ik het beter in de hand heb dan een ander.
“Het treurige is”, zegt Drewermann in zijn lezing van het verhaal: “dat die hele geschiedenis met dat offer van Kaïn zich in het hóófd van Kaín afspeelt.” Er is wel verondersteld, dat Kaïn iets slechts in zichzelf had, waardoor zijn offer niet werd aanvaard. Paulus zegt ook zoiets. Maar de lezing zelf geeft daartoe geen enkele aanleiding. Kaïns offer werd niet gezien. Abels offer werd wel gezien. En in een wereld van je vergelijken met de ander is dat een verschrikkelijke aanslag op je zelfbeeld.
Onze, door onzekerheid, gevoede ik verdraagt het niet, als een ander in onze ogen méér aandacht krijgt.
Er is iets opvallends in de lezing uit Genesis: G’d spreekt gebroken Hebreeuws tegen Kaïn. “Waarom”, zegt G’d: uw gelaatstrekken gevallen! Niet waar, als gij goeds- opheffen. Maar als kwaad, gij – de zonde, een belager aan uw hart, maar gij heerst over haar.” Nergens anders in de Bijbelse boeken komt zulk stuntelig taalgebruik voor. Wie door de koker van zijn bedreigd-zijn kijkt, hoort de werkelijkheid niet meer zoals die zou kunnen zijn in haar ruimte, maar die hoort verwrongen. Alle signalen komen binnen als: jij doet alsof je mijn meerdere bent.
Ik denk wel eens: wat zou er gebeuren, als we elkaar zouden laten weten: je hoeft je niet te bewijzen. Ik zou mijn angst voor jou verliezen. Dat allereerst. En ik zou begrijpen, dat ik geen grotere held ben dan jij. En dus ook geen grotere sukkel. Ik ben er en dat is goed. En jij bent er en dat is goed.
Of er minder doden zouden vallen, weet ik niet.Maar we zouden wel completere mensen zijn. Met een levende vanzelfsprekendheid.
G’d brandt van menselijke verlangens en van menselijke hoop: dat er genezing zou zijn, dat er heelheid zou komen, vrede, recht, eerlijkheid, liefde, vooral dat: dat de liefde wáár zou zijn. Dat de wereld een andere wereld zou zijn, dan zij nu is Kijk, wat mensen in gebedenboekjes noteren: voor mijn oma, voor de dakloze man bij de supermarkt, voor de overledene. Mensen zijn niet gek: ze weten dat de wereld niet eerlijk is. En als je het niet wist, dan leert de wereld je het wel hardhandig. Je liefste vriendin wordt zomaar ziek. De aardige buurman krijgt slag op slag. En de oorlog houdt niet op. Net als je denkt dat het rustig is, blijkt de lijst van plaatsen van geweld zonder einde: Oekraïne, Sudan, Syrië, Irak.
God in fragmenten 